Mae bwyd wrth wraidd llawer o’r heriau sy’n wynebu Cymru heddiw. Mae’n hanfodol i roi cyfle i bawb fyw bywyd iach, creu economi wydn a llewyrchus, a chynaliadwyedd amgylcheddol. Gwyddom y bydd modelau cydweithredol yn ased hanfodol wrth sicrhau bod y sector allweddol hwn yn gwneud y mwyaf o’i effaith gadarnhaol.
Ar Fehefin 10fed, fe wnaethom gefnogi cyfarfod egnïol o Grŵp Trawsbleidiol y Senedd ar gyfer Cwmnïau Cydweithredol a Chydfuddiannol yn y Senedd, dan gadeiryddiaeth Luke Fletcher AS. Ymunodd enghreifftiau gwych o’r modelau cydweithredol a chymunedol amrywiol yn y sector bwyd â ni i drafod adeiladu system fwyd wydn i Gymru.
Cydweithfeydd Ffermwyr – beth y gallwn ei ddysgu o’r model cydweithredol llwyddiannus hwn?
Yn gyntaf, clywsom gan y sector cydweithfeydd ffermwyr yng Nghymru. Cyflwynodd Dai Miles, Cyfarwyddwr Calon Wen, stori a phrofiad ei sefydliad, ac ymunodd rhai o’r prif gydweithfeydd ffermwyr o bob cwr o Gymru â ni, gan gynnwys Clynderwen & Cardiganshire Farmers Ltd, FirstMilk a South Caernarfonshire Creameries.
Mae Calon Wen yn arddangos cryfder, cynaliadwyedd a gwydnwch modelau cydweithredol yn y diwydiant bwyd. Menter gydweithredol o 25 o ffermydd teuluol ledled Cymru, fe’i sefydlwyd ym mis Mawrth 2000 i sicrhau marchnadoedd hirdymor ar gyfer llaeth organig Cymru a derbyniodd gefnogaeth gan Cwmpas ar ddechrau eu taith. Mae wedi datblygu a thyfu ei frand organig Cymreig ei hun yn llwyddiannus, gan gefnogi pob angen prosesu organig yng Nghymru ac angori gwneud penderfyniadau yn ein cymunedau. Er gwaethaf heriau fel cystadleuaeth yn y farchnad a mynediad at gyfalaf, mae Calon Wen wedi parhau i fod yn gystadleuol, gan ddarparu swyddi mewn ardaloedd gwledig a chryfhau economïau cymunedol lleol.
Mae llwyddiant cwmnïau cydweithredol ffermwyr fel Calon Wen yn tynnu sylw at eu gwerth fel ased yn y diwydiant bwyd a’r potensial ar gyfer llwyddiant a thwf hirdymor. Drwy gronni adnoddau, rhannu gwybodaeth, a lleihau risg unigol, mae cwmnïau cydweithredol yn galluogi ffermwyr i gadw mwy o werth drwy brosesu, brandio, a gwerthiannau uniongyrchol. Mae’r model hwn o gynaliadwyedd economaidd yn grymuso ffermwyr i gael dweud eu dweud mewn penderfyniadau marchnad ac yn darparu glasbrint i fathau eraill o gwmnïau cydweithredol bwyd ei ddilyn. Wrth i systemau bwyd yng Nghymru wynebu pwysau oherwydd newid hinsawdd, anwadalrwydd y farchnad, a cholli ffermydd bach, mae gwydnwch a dull cydweithredol y cwmnïau cydweithredol ffermwyr hyn yn cynnig gwersi gwerthfawr ar gyfer adeiladu system fwyd gynaliadwy a gwydn.
Tyfu cymunedol – atebion lleol i heriau byd-eang
Mae mentrau tyfu lleol dan arweiniad y gymuned yn fodel sy’n dod i’r amlwg yng Nghymru sydd â’r potensial i wneud ein systemau bwyd lleol yn fwy gwydn a chynyddu gwerth cymdeithasol i’r eithaf. Mae Down to Zero yn gymdeithas budd cymunedol a sefydlwyd yn 2022 yn Rhondda Cynon Taf, fel is-gwmni i Grŵp Tai Cymunedol Cynon Taf. Fe’i crëwyd i gefnogi cymunedau lleol trwy’r newid i ddyfodol carbon isel, gyda gweithgareddau amrywiol fel cynhyrchu bwyd cynaliadwy, agroforestry, cadw gwenyn a dulliau adeiladu naturiol.
Ar hyn o bryd maent yn gweithredu ar draws dau safle, Pont-y-clun ac Aberpennar yn Rhondda Cynon Taf. Yn y safleoedd hyn maent yn ymgysylltu’n weithredol ac yn cyd-gyflwyno atebion gyda phobl leol ar newid hinsawdd a heriau lleol. Eu cynllun tymor hwy yw sicrhau darn addas o dir – tua 100 erw – yn ardal Rhondda Cynon Taf i gasglu a chadw carbon.
Their approach delivers both environmental and social value. Volunteers have contributed significant time to community growing and infrastructure, developing skills in partnership with groups like the Men’s Shed. Their food hub, Llysh Bocs, supplies affordable, locally-grown produce through a box scheme, helping to reduce food miles, improve access to fresh food, and strengthen community food security.
This model creates climate benefits while also tackling poverty, inequality, and isolation. It supports biodiversity, boosts local economies, and builds social capital through community ownership and participation. Down to Zero offers a practical, people-focused model that should be central to building a resilient food system in Wales – showing how it can help meet climate targets while empowering communities. We heard about their innovative collaboration with Rhondda Cynon Taf CBC, showing how co-operative models are an emerging trend in this vital sector.
Llysiau Cymru mewn Ysgolion
Cawsom ddiweddariad hefyd gan Katie Palmer o Food Sense Wales, sy’n arwain y fenter Llysiau Cymru mewn Ysgolion, sydd â’r potensial i drawsnewid systemau bwyd lleol. Yn ei Adroddiad Cenedlaethau’r Dyfodol, anogodd Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol bob cyngor yng Nghymru i ymrwymo i fwy o blant gael mwy o lysiau Cymru ar eu ciniawau ysgol. Mae pum cyngor newydd bellach wedi ymuno â’r prosiect Llysiau Cymru mewn Ysgolion, yn dilyn saith a ymunodd y llynedd.
Mae’r fenter Llysiau Cymru mewn Ysgolion yn cynyddu’r cyflenwad o lysiau organig a gynhyrchir yn lleol mewn prydau ysgol a dywedodd Mr Walker y dylai fod yn rhan o gynllun hirdymor i wella diogelwch bwyd Cymru a sicrhau mynediad cyfartal at ddeietau lleol, fforddiadwy, iach a chynaliadwy. Clywodd y cyfarfod am y gwaith hanfodol i sefydlu endid cydweithredol newydd i gefnogi tyfwyr a’u cysylltu â’r farchnad gaffael – enghraifft arall o fodel cydweithredol sy’n dod i’r amlwg sy’n ceisio sicrhau’r gwerth mwyaf posibl i gymunedau Cymru.
Grymuso cymunedau
Canolbwyntiodd y cyflwyniad gan Martin Downes o Cwmpas ar ein Hacathons Bwyd Dechrau Rhywbeth Da, a ddaeth â phobl leol a sefydliadau ynghyd yng Nghasnewydd, RhCT a Chaerffili i ddod o hyd i atebion dan arweiniad y gymuned i adeiladu lleoedd lle gall pawb gael mynediad at fwyd maethlon a fforddiadwy. Roedd rhai o’r syniadau a gynhyrchwyd yn cynnwys datblygu rhwydweithiau bwyd, rhaglenni mentora ar gyfer gwirfoddolwyr bwyd, canolfannau garddio a choginio, a systemau dosbarthu bwyd – yn ogystal â sefydlu cydweithfeydd bwyd lleol. Tanlinellodd y cyflwyniad yr angen am gefnogaeth ymatebol, dysgu ar y cyd, a chyllid strategol i raddfa’r mentrau hyn a chreu economi bwyd leol gynaliadwy.
Pŵer cwmnïau cydweithredol
Drwy gydol y cyfarfod, roedd cryfder modelau cydweithfeydd bwyd yn amlwg yn eu natur ddemocrataidd ac amrywiol, gan feithrin arloesedd, cydweithio a chreu gwerth cymdeithasol ac economaidd.
Drwy rymuso ffermwyr, tyfwyr a chymunedau, mae modelau cydweithredol yn mynd i’r afael â llawer o faterion hollbwysig fel tlodi bwyd, iechyd a lles, a chynaliadwyedd amgylcheddol. Mae angen mwy o feddwl a chydweithio cydgysylltiedig ymhlith cyrff cyhoeddus, cydweithfeydd ffermwyr ar raddfa fawr a’r mentrau tyfu cymunedol sy’n dod i’r amlwg i bontio bylchau a chreu system fwyd gydlynol i Gymru.
