Mae Bro’r Eifl yn Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol sy’n cynnwys pentrefi Llanaelhaearn yw Bro’r Eifl; Trefor; Llithfaen a Pistyll. Dyma gymunedau lle mae’r Gymraeg yn iaith bywyd bob dydd. Maent yn ffurfio’r porth i fan poeth twristaidd Pen Llŷn. Yn debyg iawn i lawer o rannau eraill o Ogledd Cymru, mae pobl leol yn cael eu gorfodi i symud i rywle arall ar gyfer tai rhatach, sy’n cael effaith ar yr iaith Gymraeg ac ar weithlu’r ardal.

Dwedodd Cian Ireland, Cadeirydd Bro’r Eifl bod y gofrestr etholiadol yn dangos bod gan y pedwar pentref hyn boblogaeth gyfunol o 1,000 o bobl: “Y syniad o amgylch y model CLT yw bod y cymunedau yn dod at ei gilydd i fod yn berchen ar dir y gellir wedyn ei ddefnyddio er budd y gymuned. Gall hyn fod yn wahanol i bob math o bethau. Mae CLTs wedi prynu pobi neu fusnesau lleol a thir i geisio cadw’r cymunedau i fynd yn ogystal â mynd i’r afael â materion tai.”

Nod pennaf Bro’r Eifl yw naill ai prynu parsel o dir o fewn Bro’r Eifl i adeiladu tai neu brynu adeiladau presennol y gellir eu troi’n gartrefi. Yna byddai’r eiddo gorffenedig yn cael ei osod i bobl leol ar denantiaethau tymor hir diogel ar gyfer rhent fforddiadwy. Derbyniodd Bro’r Eifl CLT grant bychan gan Perthyn i sefydlu’r Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol ac i gynnal arolwg o angen tai lleol.

“Mae yna lawer o wahanol faterion ac maen nhw i gyd yn bwydo mewn i’w gilydd sy’n ei gwneud hi’n anodd i bobl gael tai. Mae lot o’r gwaith o gwmpas fan hyn yn ansicr a thymhorol felly mae pobl yn gallu cael yr oriau yn ystod yr haf ond yn dod yn y gaeaf mae’n mynd yn anoddach. Mae’r materion incwm hyn, fel y gwyddom yn y Gymru wledig, wedi arwain at argyfwng tai enfawr a phrisiau chwyddedig.”

Roedd prisiau eisoes allan o gyrraedd y rhan fwyaf o bobl leol cyn pandemig Covid, ond ers hynny, mae prisiau wedi cynyddu ac maent hyd yn oed yn uwch na’r arfer erbyn hyn, ac ar ben hynny mae problemau yn ymwneud â safon gwirioneddol tai hefyd. Adeiladwyd llawer o’r tai yn yr ardal o amgylch y chwarel ac maen nhw’n eithaf bach a heb gael eu moderneiddio.

“We need appropriate housing and families need bigger houses if they’re to stay in the area. Another example I know of is local people who are disabled and haven’t been able to get access to a bungalow or an accessible flat for a disabled person”

Mae gan bentref Llanaelhaearn hanes balch o gydweithio ar y cyd. Sefydlwyd Antur Aelhaearn yno yn 1974 – y fenter gymunedol gyntaf yn y DU. Mae’r Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol yn “sefydliad ar wahân ond mae yna bobl sy’n ymwneud â’r Antur yn helpu allan ar hyn.”

Sefydlwyd Antur Aelhaearn ar gefn bygythiad gan Gyngor Sir Gaernarfon ar y pryd i gau ysgol y pentref. Roedd y chwarel leol wedi cau ac roedd niferoedd y disgyblion wedi gostwng ond fe arbedodd grym pobl yr ysgol rhag cau. Yn 2020 fe wnaeth Cyngor Gwynedd glustnodi’r ysgol unwaith eto i’w chau a’r tro hwn ni dderbyniwyd unrhyw wrthwynebiadau yn ystod y cyfnod ymgynghori statudol.

Nawr bod Bro’r Eifl wedi ei sefydlu fel ymddiriedolaeth tir gymunedol, y cam nesaf fydd ceisio codi arian er mwyn dwyn ffrwyth i’w syniadau.

Beth sy’n digwydd ym Mae Colwyn?

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Bae Colwyn eu bod wedi lansio eu “Cynllun Cynefin”. Cyflwynwyd Cynlluniau Cynefin gan Lywodraeth Cymru yn 2013 fel cyfle i gymunedau helpu i lunio eu hardaloedd lleol a chael mwy o lais wrth wneud penderfyniadau cynllunio lleol. Rhaid i Gynghorau Tref neu Gymuned baratoi Cynlluniau Cynefin (lle maent yn bodoli) a chynnwys ymgysylltu helaeth â rhanddeiliaid a chymunedau. Gellir eu mabwysiadu gan Awdurdodau Lleol fel ‘Cynllunio Atodol Canllawiau’ i ddarparu mwy o fanylion lleol mewn meysydd penodol fel estyniad i’r Cynllun Datblygu Lleol.

Mae’n hyfryd gweld bod tai a arweinir gan y Gymuned wedi’u cynnwys fel amcan penodol o fewn cynllun Lle Bae Colwyn.

Mae Katherine Robinson (Rhan o’r tim Tai a Arweinir gan y Gymuned), sydd wedi bod yn gweithio gyda’r grŵp cymunedol, gyda’r canlynol i’w ddweud am gynnwys Tai dan Arweiniad Cymunedol fel amcan yn y Cynllun:  “Rydym yn falch iawn o rannu’r newyddion, yn dilyn nifer o sgyrsiau gyda Chyngor Tref Bae Colwyn, Cymorth Cynllunio Cymru a Grŵp Llywio Cynllun Lleoedd y Bae dros y flwyddyn ddiwethaf maent wedi penderfynu cynnwys tai dan arweiniad y gymuned fel amcan penodol o fewn y cynllun. Wrth symud ymlaen, byddwn yn rhan o weithgor Tai a Datblygu’r Dyfodol y cynllun, gan gydweithio â thrigolion lleol, swyddogion o’r Cynghorau Tref a Sir, a phartïon eraill â diddordeb i godi ymwybyddiaeth o tai a arweinir gan y gymuned, cymryd ysbrydoliaeth o straeon llwyddiant ledled y DU a’r byd, ac archwilio syniadau ar gyfer prosiect CLH sy’n diwallu angen lleol. Allwn ni ddim aros i fynd ati!”

Beth yw Cynllun Cynefin?
Mae’n ddogfen a arweinir gan y gymuned a all ddylanwadu ar benderfyniadau cynllunio ynghylch tai, trafnidiaeth, mannau cyhoeddus, gwasanaethau lleol a llawer mwy. Os caiff ei fabwysiadu gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, gall Cynllun Cynefin ffurfio ‘Canllawiau Cynllunio Atodol’. Mae hyn yn golygu y bydd angen i bob penderfyniad cynllunio ym Mae Colwyn yn y dyfodol ystyried y blaenoriaethau a nodwyd gan bobl leol.

“Sefydlwyd Rhisom gan grŵp bach o bobl LHDTQIA+ sydd yn byw yng Nghaerdydd yn dilyn cyfres o weithdai a drefnir gan y gymuned. Ein nod yw creu llwyfan i bobl cwiar gymryd rhan mewn gweithredu gwleidyddol ehangach ac adeiladu cymunedol. Mae hyn yn golygu meithrin cartref sydd wedi’i wreiddio mewn cysylltiad â natur, cymuned a diwylliant lle mae cyfiawnder, cynaliadwyedd a thosturi yn ffynnu.” 

“Daeth Rhisom yn gymdeithas gydweithredol swyddogol gyda’r Awdurdod Ymddygiad Ariannol yn Mai 2023, ac ar hyn o bryd mae ganddo chwe aelod.  

Ein gwerthoedd craidd yw Gofal Radical, Parch, Pluriversality, Cyd-ddibyniaeth, Diddymiad, a Chyfiawnder Bwyd. Rydym am ofalu am ein gilydd a bodau eraill mewn ffordd gyfunol, gan cydnabod, gwerthfawrogi a dysgu oddi wrth ein gwahaniaethau wrth herio arferion a chredoau normadol. Rydym am creu diwylliant o gyfrifoldeb cynfunol, cyfathrebu agored a hyrwyddo systemau trawsnewidiol wrth ddatgymalu rhai cosbol. Yn naturiol, mae bwyd cynaliadwy iach yn ganolog i Risom.  

Ar hyn o bryd, rydym wedi gosod ein lygaid ar tŷ yng Nghaerdydd sy’n berffaith ar gyfer y gofod cymunedol a’r cartref yr ydym am adeiladu ar gyfer ein haelodau. Rydym yng nghanol ysgrifennu cais ar gyfer Cronfa Datblygu Tir ac Adeiladau Llywodraeth Cymru a fydd yn obeithiol yn rhoi’r arian priodol i ni i ddiogelu’r eiddo. 

Rydym yn gobeithio y bydd Cyngor Caerdydd yn cydnabod pwysigrwydd ein prosiect a’r effaith gadarnhaol y bydd yn ei chael ar y gymuned ehangach ac yn rhoi caniatâd cynllunio i sicrhau ein prosiect. Mae Casey a Jonathan o Cwmpas yn gwneud gwaith anhygoel yn ein cefnogi drwy’r prosesau biwrocrataidd iawn hyn.” 

Dros yr ychydig fisoedd diwethaf rydym ni yma yn y tîm Creu Cartrefi wedi bod yn cefnogi Ymddiriedolaeth Tref Nefyn i wireddu eu huchelgais o ehangu eu cynnig tai cymunedol presennol drwy ddatblygu pedwar cartref newydd yn y dref.

Prif amcan yr Ymddiriedolaeth yw darparu cartrefi o ansawdd uchel i’w rhentu ar gyfraddau fforddiadwy. Dros gyfnod o flynyddoedd lawer, mae wedi datblygu enw da fel landlord cymunedol sy’n ymwybodol yn gymdeithasol, yn ymatebol ac yn ddibynadwy, sydd wedi ymrwymo i les eu tenantiaid a chynnal a chadw a moderneiddio’r cartrefi y maent yn eu rheoli, sy’n gyfan gwbl ar hyn o bryd.

Ar ddiwedd 2023 derbyniodd Ymddiriedolaeth Dref Nefyn grant refeniw trwy raglen Perthyn Llywodraeth Cymru. Mae’r grant hwn – sy’n anelu at gynnal cymunedau Cymraeg eu hiaith trwy sefydlu mentrau cymdeithasol, cwmnïau cydweithredol a phrosiectau tai dan arweiniad y gymuned – yn helpu’r Ymddiriedolaeth i lunio adroddiadau dichonoldeb ar ddau safle gwahanol yn Nefyn. Mae gennym ni fel tîm y pleser mawr o weithio ochr yn ochr â bwrdd yr ymddiriedolwyr i nodi bylchau mewn gwybodaeth, comisiynu arolygon arbenigol ac yn y lle pwysicaf yn y broses o fod ar gyfer pobl sy’ni a’ni a’ni, mae’n perthynas â’ni.

Rydym yn hynod gyffrous i wylio’r project hwn yn llwyddo yn ei nod o ddod â mwy o dai fforddiadwy i’w rhentu i ranbarth yng Ngogledd Cymru a effeithir yn ddifrifol arno gan yr ail gartrefi a’r argyfyngau wrth osod gwyliau, ac edrychwn ymlaen at eich diweddaru eto yn y dyfodol agos.